Taariikhdii Faraacinada-Qaybta 3aad; Boqortooyadii Dhexe ee Masar (c.2055-1650 BCE)

Taariikhdii Faraacinada – Qaybta 3aad: Boqortooyadii Dhexe ee Masar (c. 2055–1650 BCE)

Hordhac:

Boqortooyadii Dhexe ee Masar waxay ahayd xilli taariikhi ah oo si gaar ah looga xasuusto barwaaqo, xasillooni siyaasadeed, kor u kaca dhaqaalaha, iyo kobac dhanka farshaxanka iyo suugaanta ah. Kadib markii ay dhacday kala firdhinta Boqortooyadii Hore iyo fowdadii ka dhalatay “Xilligii Dhexe ee 1aad, Masar waxay ahayd dal ku sugnaa xaalad daciifnimo. Waxaase markaas masraxka yimid Faraacin cusub oo awood leh — Mentuhotep II — kaas oo horseeday xilli cusub oo rajeyn leh.

---

1. Mideyntii Masar iyo Awoodda Thebes:

Fircoonkii Mentuhotep II ama Amenxootabkii labaad wuxuu kasoo jeeday magaalada Thebes ee koonfurta Masar. Waqtigaas, Masar waxay ahayd laba dal oo kala madax bannaan: waqooyiga iyo koonfurta. Mentuhotep II wuxuu hoggaamiyey olole ciidan oo xooggan, isagoo dagaallo adag kula galay boqorradii ka talinayey waqooyiga Masar. Kadib guul militari oo taxane ah, wuxuu awooday inuu mideeyo dalka dhammaan.

Dib u mideynta Masar waxay ka dhigtay Mentuhotep II mid ay dadku u arkeen badbaadiye qaran. Wuxuu bilaabay inuu dhiso dowlad dhexe oo adag. Magaalada Thebes ayaa noqotay xarunta ugu weyn ee maamulka, diinta, iyo dhaqanka. Waxaa la dhisay macbudyo cusub, waxaana la toosiyey nidaamka canshuur ururinta iyo maamulka gobollada.

Waxaa xusid mudan in Mentuhotep II uu isku daray labadii qaran ee Masar iyadoo astaanta labaataan ah laga dhigay taaj isku dhafan — “Double Crown” — taasoo astaan u noqotay midnimada Masar.

---

2. Dhaqaalaha iyo Horumarka Beeraha:

Boqortooyadii Dhexe waxaa lagu tilmaamaa waqti uu dhaqaalaha Masar si weyn u kobcay. Mid ka mid ah sababaha ugu muhiimsan waxay ahayd hagaajinta nidaamka waraabka ee webiga Nile. Dowladda dhexe waxay maalgelisay dhismaha kanaallo cusub oo biyaha Nile lagu hago, taasoo kordhisay dhul beereedka la isticmaalo.

Waraabka fiican wuxuu sare u qaaday wax-soosaarka cuntada sida qamadiga iyo shaambada. Sidoo kale waxaa la xoojiyey kaydadka cuntada ee kayd u noqda xilliyada abaarta. Tani waxay keentay in bulshooyinku degganaadaan oo aysan cabsi badan ka qabin gaajo.

Dhinaca kale, ganacsigu wuu kobcay. Masar waxay la ganacsanaysay dalal badan sida Nubia (Suudaan maanta), Punt (la rumeysan yahay inuu ahaa Geeska Afrika), iyo dhulka u dhow Bariga Dhexe. Waxaa la keeni jiray dahab, xoolo, qoryo qaali ah, iyo dhuxul. Dowladda ayaa gacanta ku haysay dekedaha iyo jidadka ganacsiga si ay u suurtagasho kobac dhaqaale oo joogto ah.

---

3. Horumarka Maamulka iyo Caddaaladda:

Mid ka mid ah waxyaabaha Boqortooyada Dhexe lagu yaqaan waxaa ka mid ah dhismaha nidaam maamul oo heer sare ah. Faraacinadu waxay hirgeliyeen hab dowladeed oo aad u nidaamsan, iyadoo la sameeyey jagooyin dowladeed oo cusub oo si gaar ah u xakameeya arrimaha maaliyadda, ciidanka, waraabka, iyo cadaaladda.

Waxaa la magacaabay saraakiil degmooyin kala duwan ka taliya, kuwaas oo si toos ah uga warbixin jiray faraaciga. Qaabkan maamulka wuxuu fududeeyey in dowladda dhexe ay si dhakhso ah uga jawaabto dhibaatooyinka bulshada.

Markii hore, faraacigu wuxuu ahaa mid leh awood aan la xadidin, balse xilligaan waxaa bilaabmay aragtiyo caddaaladeed oo sheegaya in xukunka Faraacinimada lagu saleeyo xeer iyo garsoor, taasoo lagu muujiyey qoraallo badan oo xilligaas laga helay, sida “Hadalka Dulliga” oo muujinaya baahida caddaalad iyo maamulka wanaagsan.

Sidoo kale, amniga gudaha ayaa la xoojiyey. Ciidamo gudaha ah ayaa loo diray gobollada si ay u sugaan kala dambeynta, lagana hortago kacdoon kasta. Tani waxay xaqiijisay in dadka caadiga ah ay helaan nabad iyo fursad nololeed.

---

4. Suugaanta iyo Farshaxanka:

Xilligii Boqortooyada Dhexe waxa uu ahaa waqti dahabi ah oo dhanka suugaanta iyo farshaxanka ah. Waxaa la qoray buugaag iyo sheekooyin falsafadeed oo ka turjumaya aragtida nolosha, rajada dadka, iyo muhiimadda dowladnimada. Sheekooyinka sida “Sheekadii Neferti” iyo “Qoraallada Amenemhat” waxay muujinayaan in dadku ay rabaan hogaamiye caddaalad ah, garasho leh, kuna kalsoon yahay Eebe.

Dhinaca farshaxanka, macbudyo waaweyn iyo taallooyin farshaxan sare leh ayaa la dhisay. Macbudka Mentuhotep II ee Deir el-Bahri wuxuu yahay tusaale fiican oo muujinaya is-dhexgalka dhismaha, farshaxanka iyo cibaadada. Qaabka dhismayaasha ayaa noqday mid aad u nidaamsan, iyadoo la adeegsaday xeerar siman iyo naqshado casri ah.

Waa xilli la aaminsan yahay in dadkii Masar ay si dhab ah ugu fiirsadeen isku xirnaanta nolosha, geerida, iyo nolosha dambe, taasoo farshaxankooda iyo suugaantooda si qoto dheer u milicsatay.

---

5. Hoos-u-dhac iyo Jahawareer:

Dhamaadka Boqortooyada Dhexe waxaa bilowday hoos-u-dhac socday muddo dheer. Waxaa kordhay madax-bannaanida gobollada iyo khilaafaadka u dhexeeya saraakiisha deegaanka iyo dowladda dhexe. Dadka qaar ayaa diiday canshuuraha, halka qaar kalena bilaabeen inay xukunkooda ku dhawaaqaan.

Isku-dhacyo gudaha ah ayaa carqaladeeyey nidaamka maamul. Abaarta soo noq-noqotay iyo hoos u dhaca ganacsiga ayaa sidoo kale sababay in dhaqaaluhu burburo. Intaas waxaa dheer, cadaadiska ka imanayey qowmiyadaha dibadda sida Hyksos, oo kasoo galayey waqooyiga bari, ayaa keenay in Masar aysan awoodeyn inay iska difaacdo.

Dowladdii dhexe ayaa si tartiib ah u burburtay, waxaana bilowday “Xilligii Dhexe ee 2aad” oo ahaa waqti fowdo ah, islamarkaana u gogol xaaray qabsashadii Hyksos.

---

Gunaanad:

Boqortooyadii Dhexe ee Masar waxay ahayd xilli horumar weyn laga gaaray maamulka, dhaqaalaha, suugaanta, iyo midnimada dalka. Inkasta oo ay ugu dambeyn burburtay, dhaxalkii ay ka tagtay ayaa saldhig u noqday dib u kacii Masar ee Boqortooyada Sare. Xaqiiqdii, waa mid ka mid ah waqtiyada dahabiga ah ee Masar, waxaana taariikhyahannadu u arkaan “Qarnigii Dhexe ee Barwaaqada.”

Qore: cilmifuran.com

Afeef: Xuquuqda qormadan waxaa iskaleh mareegtan cilmifuran.com, lamana daabacan karo idan la’aan,

email: mohamed1@live.fi