Kadib burburkii Boqortooyadii Dhexe ee Masar, oo la rumeysan yahay inuu dhacay qiyaastii sanadkii 1710 BCE, waxa bilowday xilli ay Masar gashay xaalad kala danbeyn la’aan ah. Waxaa si tartiib ah u bilaabmay hoos u dhac siyaasadeed, burbur dhaqaale, iyo tamar la’aan milatari — taasi waxay keentay in dad ajanabi ah ay fursad u helaan inay ku soo duulaan Masar. Qowmiyadihii ugu caansanaa ee markaa qabsaday Masar waxay ahaayeen Hyksos, dad asal ahaan ka yimid Aasiya Yar (Middle East), kuwaas oo si tartiib ah ugu fiday waqooyiga Masar iyagoo ugu dambeyn la wareegay xukunka.
1. Waa Ayo Hyksos?
Ereyga “Hyksos” (ama Heka Khasut af Masri hore ah) wuxuu macno ahaan u dhigan yahay “Boqorrada Quruumaha Shisheeye”. Taariikhyahannada qaarkood waxay rumeysan yihiin in Hyksos ay ahaayeen dad isugu jira Kanaanite-yo (Palestine iyo Lubnaan) iyo Semitic ah oo ka yimid gobolka Levant. Waxay Masar u yimaadeen si ganacsi iyo qaxooti ahaanba, laakiin markay arkeen in boqortooyadii ay daciif tahay, waxay fursad u heleen inay si buuxda u qabsadaan dhulka.
Waxaa la sheegaa in ay Masar yimaadeen si tartiib tartiib ah — dad ahaan, ganacsato iyo xoolo dhaqato — waxaana suurtagal ah inay muddo dheer Masar dhexdeeda ku noolaayeen kahor inta aysan la wareegin xukunka.
2. Qabsashada Masar – Sidee Bay Ku Dhacday?
Qabsashadii Hyksos ma aysan ahayn hal dagaal oo kaliya. Waxaa la sheegay in marka hore ay u ekayd inay yihiin dad u yimid sidii marti ama ganacsato, balse markii danbe ay bilaabeen inay si xariifnimo leh u xoojiyaan saameyntooda. Waxay galeen magaalada Avaris (oo hadda la rumeysan yahay inay ahayd gobolka Delta-ga), halkaas oo ay xarun weyn ka dhigteen.
Masar markaa waxay ahayd laba qaybood:
- Waqooyiga (Delta): Waxa haystay Hyksos.
- Koonfurta (Thebes): Waxa haystay boqortooyo faraacin ah oo daciif ah.
Hyksos waxay isticmaaleen hub casri ah iyo teknoolojiyad cusub oo aan horey Masar uga jirin, sida:
- Fardo iyo gaadiid dagaal (war chariots),
- Qoryo iyo bir ay uga xoog badnaayeen Masaaridii lahaa hubka naxaasta ah,
- Isticmaalka xeelado dagaal oo cusub.
Tani waxay sababtay in boqortooyadii Koonfureed aysan awood u helin inay iska caabiso, taasoo keentay in Hyksos ay si rasmi ah u xukumaan waqooyiga Masar muddo ka badan 100 sano.
3. Xukunkii Hyksos – Maxay Isbedel Ku Sameeyeen?
Inkastoo ay ahaayeen qabsato, Hyksos ma ahayn kuwo burburiya dhaqanka Masar. Taa badalkeeda, waxay qaateen dhaqankii iyo diintii Masar, waxayna isku dayeen in ay is waafajiyaan deegaanka ay xukumi jireen.
Waxyaabaha ay Hyksos ku soo kordhiyeen Masar waxaa ka mid ahaa:
- Farsamooyin cusub oo birta lagu farsameeyo.
- Dabaqado ganacsi oo cusub.
- Gaadiid dagaal oo fardo wata — taasoo markii dambe ay Masriyiintu qaateen.
- Cibaadooyin iyo ilaahyo cusub sida Baal iyo Anat, kuwaas oo ka yimid dhaqanka Kanaanitka.
Xukunka Hyksos wuxuu u muuqday mid u dhaxeeya gumeeysi iyo isdhexgal dhaqan. Waxayna is tusaaleyeen inay yihiin Faraaciin, in kastoo dad badan oo Masri ah aysan aqbalin taasi.
4. Dagaaladii Dib-u-xoreynta – Kacaankii Thebes
Koonfurta Masar, magaalada Thebes, waxaa ka jiray boqortooyo faraacin ah oo hoos u dhacday balse wali sii jirta. Waxaana bilaabmay kacdoon qarsoon oo lagula dagaallamayo Hyksos. Boqoradii ugu muhiimsanaa ee kacdoonkan hogaamiyay waxay ahaayeen:
- Seqenenre Tao – Wuxuu bilaabay dagaalka lagaga saarayo Hyksos balse wuxuu ku dhintay dagaal, isagoo madaxdiisa dhaawacyo waaweyn ka muuqdeen (sida lagu arkay maydkiisa).
- Kamose – Wiilkii Seqenenre Tao, wuxuu sii waday dagaalka wuxuuna weerar ku qaaday xuduudaha waqooyiga, isagoo qabsaday dhul badan oo ka tirsan Hyksos.
- Ahmose I – Wuxuu Axmooska kowaad ahaa boqorkii ugu dambeyn si buuxda uga adkaaday Hyksos. Waxaa la rumeysan yahay inuu qabsaday Avaris oo uu baabi’iyay xaruntoodii.
Ahmose I wuxuu ahaa aasaasaha Boqortooyadii Cusub (New Kingdom), taasoo noqotay waqtigii ugu awoodda badnaa ee Masar soo marto.
5. Saameynta Hyksos – Casharo Masar Baratay
Inkastoo Hyksos laga adkaaday oo la saaray, saamayntoodii ma lumin:
- Masar waxay qabsatay fikradda ah in teknoolojiyada casriga ah iyo militariga xooggan ay lama huraan u yihiin xukun joogto ah.
- Waxaa si weyn loo horumariyay ciidanka Masar, waxaana bilaabmay xilligii qabsashada Masar ee dalalka kale, si looga hortago cadowga iman kara.
- Dhaqanka iyo teknolojiyaddii Hyksos, gaar ahaan gaadiidka dagaalka iyo hubka birta ah, waxay Masar u noqdeen awood cusub.
Sidoo kale, kacdoonkii lagaga adkaaday Hyksos wuxuu ka dhigay boqorrada cusub halyeyo qaran ah, kuwaasoo salka ku dhigay dawlad xoog leh oo qabsata Caanaha Quddus, Suuriya iyo Nubia.
Gunaanad: Qabsashadii Hyksos – Murugo iyo Fursad
Qabsashadii Hyksos waxay ahayd mid xanuun badan oo murugo leh Masaaridii xilligaas. Dadka Masar waxey si weyn uga xumaadeen in cadow ajnabi ahi xukumo dhulkooda. Laakiin dhanka kale, qabsashadan waxay Masar siisay fursad ay ku barato muhiimadda difaac adag, hub casri ah, iyo isku-duubni siyaasadeed.
Markii Masar laga xoreeyay Hyksos, waxaa bilowday Boqortooyadii Cusub, waana halka aan uga sii gudbi doono Qaybta 5aad, oo aan kaga hadli doono xilligii dahabiga ahaa ee Faraacinada: Ramses, Hatshepsut, Thutmose, iyo kuwii kale ee taariikhda Masar magac weyn ku yeeshay.
Qore: cilmifuran.com
Email: mohamed1@lkive.fi
AFEEF; Qormadan waxay u gaar tahay webkan cilmifuran.com oo kaliya, lamana daabacan karo idan la’aan.
